Historia miasta Żory
Historia od wieku XIII do XIX
Narodzinom Żor sprzyjały naturalne warunki obronne oraz dogodne warunki geopolityczne. Usytuowane niedaleko Bramy Morawskiej, stanowiło naturalną zaporę przed ekspansywną polityką Czech na Ziemie Piastowskie. Również tędy przebiegał od czasów najdawniejszych, główny szlak handlowy ze wschodu na zachód i z północy na południe, którymi przemieszczały się karawany kupieckie przewożące towary do miejsc przeznaczenia. Podróże kupców były dość niebezpieczne. Stąd w interesie władcy leżało zapewnienie bezpieczeństwa podróżnym. Żorska osada otoczona wówczas bagnistymi terenami, rzeką Rudą, lasami i potokami, stwarzała dogodne warunki dla budowy miasta obronnego.
Mając na uwadze te atrybuty Żor, książę opolski Władysław wydał w Raciborzu w dniu św. Macieja (24 lutego) 1272 roku dokument nadający rycerzowi Chwaliszowi wieś Ściernie na ziemi pszczyńskiej w zamian za odstąpienie rycerskiej wsi Żory. Jest to dokument, świadczący o działaniach księcia by dotychczasową żarską wieś podnieść do rangi obronnego miasta CIVITAS SARI. Od tego czasu Żory były własnością książąt górnośląskich z rodu Piastów i z tym rodem aż do lat dwudziestych XVI wieku dzieje tego miasta były związane, mimo zależności w późniejszym czasie od innych monarchii.
Już w 1291 roku w wyniku hołdu złożonego przez Przemysława raciborskiego królowi Czech, Żory zatracały łączność z Polską. Władysław zapoczątkował budowę żorskich murów obronnych i innych fortyfikacji, którą kontynuowali jego syn Przemysław i wnuk Leszek. Budowa żorskiego grodu została zakończona na przełomie XIII i XIV wieku. W obrębie murów obronnych toczyło się życie mieszkańców miasta. Rozwijało się rzemiosło i handel. Produkowali swoje wyroby garbarze, sukiennicy, masarze, garncarze, szewcy, piwowarzy, piekarze i inni sprzedając je na wolnych targach i jarmarkach, określanych przez księcia. Rzemieślnicy organizowali się w cechy, które odgrywały ważną rolę w życiu miasta a także przysparzały mu niemałe dochody. Budowane w tym czasie domy były piętrowe, przylegały do ulicy szczytami. Budulcem było drewno. Kryte były słomą. Na parterze mieściła się zwykle długa sień i pomieszczenia wytwórcze - warsztaty rzemieślnicze lub sklepy, zaś na piętrze znajdowało się mieszkanie właściciela.
Ciasna zabudowa sprzyjała częstym pożarom. W historii Żor było ich wiele. Zamieniały one niejednokrotnie miasto w zgliszcza. Największe zanotowano w latach 1661, 1702, 1807 i 1945. Po pożarze, który wybuchł 11 maja 1702 roku utrwalił się w mieście zwyczaj obchodzenia "Święta Ogniowego", który trwa do dnia dzisiejszego.
Ze względu na obronny charakter żorskiej fortecy, na mieszczanach spoczywał obowiązek utrzymania grodu w stanie gotowości bojowej. Mistrzowie cechowi i kupcy obowiązani byli posiadać kunszt strzelecki, przydatny do obrony przed zewnętrznym wrogiem, jak i narzędzia do ratowania mienia mieszkańców miasta w przypadku pożarów. Atrybuty te niejednokrotnie ocaliły mieszczan przed obcą interwencją. W 1345 roku oblegały miasto wojska polsko - węgierskie króla Kazimierza Wielkiego w czasie wojny rewindykacyjnej o Śląsk. Miasta jednak nie zdobyły. W czasie trwania na Śląsku wojny husyckiej w 1433 roku Żory były oblegane przez wojska husyckie. Dzięki ofiarności mieszkańców i doskonałemu ufortyfikowaniu Żory nie poddały się. W 1473 roku w kolejnym konflikcie pomiędzy książętami śląskimi miasto było oblegane przez 3 miesiące i również nie zostało zdobyte. W 1526 roku Żory wraz z całym Śląskiem weszły w skład monarchii habsburskiej. W tym czasie rozpoczęła się na Śląsku szerzyć reformacja. W Żorach protestanci przejęli w 1569 roku katolicką świątynię i posiadali ją aż do roku 1629. Kolejny podział Śląska nastąpił w 1742 roku w wyniku wojen o Śląsk między Austrią i Prusami. Żory znalazły się pod panowaniem pruskim. Po burzliwych wydarzeniach dziejowych i licznych kataklizmach - pożarach i epidemiach, przeminęła świetność żorskiej fortecy i w rzędzie miast Śląska utraciły swe dawne polityczne znaczenie.
Niezmiennie jednak, ważną rolę w życiu miasta w dalszym ciągu pod koniec XVIII wieku odgrywało rzemiosło. Rzemieślnicy sprzedawali swoje wyroby na cotygodniowych targach. Szczególnie zaś ważne dla miasta były kilkudniowe jarmarki, których liczba wzrosła do pięciu w trakcie jednego roku. Żory w drugiej połowie XVIII wieku należały do jednych z większych miast Górnego Śląska. Jednak ich gospodarka miała typowo feudalny charakter.
Wobec ogromnych przemian jakie zachodziły w hutnictwie żelaza, produkcji cynku i ołowiu oraz wydobyciu węgla, Żory pozostały na uboczu tych wydarzeń, wtłoczone w obręb murów miejskich z drewnianą, niewysoką zabudową. W związku z tym straciły też dotychczasowe znaczenie gospodarcze.
Przełomowym momentem w dziejach Żor, który zmienił radykalnie wygląd miasta był pożar w 1807 roku. Pozostawił po sobie ogromne pogorzelisko: spaliło się 150 budynków oraz 15 stodół z zapasami zboża. Z pomocą w odbudowie pośpieszyły państwa stanowe w Pszczynie i Wodzisławiu. Po tym pożarze zaczęto budować domy z cegły pochodzącej z rozbiórki murów obronnych, które już wtedy nie miały żadnego znaczenia. Na pokrycie dachów używano gontów a później dachówki.
Niedostatki wody rozwiązano przez budowę w 1824 roku wodociągu z wydrążonych pni drewnianych, za pomocą których sprowadzono wodę ze źródła "Bagno", znajdującego się w lesie woszczyckim do basenu na rynku. Istnienie tego rurociągu znalazło potwierdzenie w czasie wykopów prowadzonych w mieście w roku 1995 i 1996. Wiek XIX przyniósł przemiany społeczno-gospodarcze i polityczne. Żory weszły w skład nowo utworzonego w 1818 roku powiatu rybnickiego.
Rozpoczęło się również w Żorach spóźnione uprzemysłowienie. W latach 1830 - 1832 w lasach żorskich powstała "Huta Waleska" a w 1842 roku "Huta Pawła" istniejąca do dziś jako Odlewnia Żeliwa. W 1840 roku wybudowano młyn, który w 1857 roku uzyskał napęd parowy na wzór młynów amerykańskich. Właścicielem młyna była rodzina Sternów. W rodzinie tej w 1888 roku urodził się Otto - przyszły laureat nagrody Nobla w 1943 roku w dziedzinie fizyki.
Zmieniało się również oblicze miasta. Dawne drogi miejskie wykładane balami drewnianymi, uzyskiwały nawierzchnię utwardzoną tzw. "kocie łby". Przystąpiono także do budowy dróg utwardzonych kamieniem do Orzesza, Rybnika i Pszczyny. W 1884 roku Żory uzyskały połączenie kolejowe z Orzeszem a po kolejnych czterech latach linię przedłużono do Gliwic. Połączenie z Wodzisławiem przez Pawłowice i Jastrzębie nastąpiło dopiero w 1913 roku. Kamienice miejskie wyposażano w bieżącą wodę. W późniejszym czasie ulice zostały skanalizowane. Wprowadzono do miasta elektryczność.
Historia I i II wojny światowej
Po zakończeniu I wojny światowej Śląsk z Żorami pozostał w granicach Niemiec. Następnie trzykrotnie (1919, 1920, 1921) ślązacy działaniami zbrojnymi dokumentowali swą przynależność do Polski. Mieszkańcy Żor i okolicy utworzyli XIII Pułk Wojsk Powstańczych, który zasłużył się w działaniach bojowych III Powstania Śląskiego. 4 lipca 1922 roku miasto Żory zostało po ponad sześciu wiekach przejęte przez administrację polską. Uaktywniło się życie wielu organizacji polskich, takich jak Towarzystwo śpiewacze "Feniks", Towarzystwo Gimnastyczne "Sokół", organizacja ZHP, Związek Matek Polek itp., powstałych jeszcze w czasie zaboru pruskiego, spełniających wtedy rolę budzicieli polskości. W 1922 roku powołano do życia Państwowe Gimnazjum im. Karola Miarki, Sąd Powiatowy oraz powstał nowy zakład wytwórczy "Minerwa", w którym w późniejszym okresie produkowano łożyska. W okresie międzywojennym miasto rozwijało się w różnych kierunkach. W związku z rozwojem motoryzacji zbudowano stację benzynową. Finansową obsługą mieszkańców zajmował się Bank Ludowy i Komunalna Kasa Oszczędności. Nowa poczta świadczyła usługi telefoniczne i telegraficzne. Istniał szpital miejski. Wybudowano nowe boiska sportowe i duży budynek "Sokolni". Wzniesiono również nową świątynię kościoła ewangelickiego. W mieście ukazywały się dwie gazety: polska "Gazeta Żorska" i niemieckojęzyczna "Sohrauer Stadtblatt". W 1937 roku oddano do użytku nowy gmach gimnazjum a w 1938 roku Ogród Jordanowski. Na Kleszczówce uruchomiono Spółdzielnię Mleczarską. Ważną rolę odegrało połączenie kolejowe Rybnik-Żory, otwarte w 1936 roku, przedłużone po dwu latach do Pszczyny. Wcześniej, bo już w 1925 roku uruchomiono komunikację autobusową z Rybnikiem.
1 września 1939 roku Żory zostały objęte działaniami wojennymi i rozpoczął się okres okupacji hitlerowskiej trwającej 5 lat 6 miesięcy i 23 dni. W okresie tym wielu mieszkańców Żor zginęło w więzieniach i obozach zagłady a także na różnych frontach II wojny światowej. Krótko przed wyzwoleniem w dniach 19 i 20 stycznia 1945 roku Żory były świadkiem przemarszu więźniów oświęcimskich (tzw. "marszu śmierci"). Na terenie miasta i sołectw zostało zastrzelonych 47 osób. 24 marca 1945 roku po prawie dwumiesięcznym oblężeniu w wyniku silnego natarcia miasto zostało wyzwolone przez wojska radzieckie i jednostkę czechosłowacką. W ciągu zaledwie jednego dnia Żory zostały zniszczone w 80 % a pod gruzami domów zginęło wielu jego mieszkańców.
Historia po II wojnie światowej
Wśród ruin i zgliszcz, do których powracali mieszkańcy, rozpoczynano kolejną w historii miasta odbudowę. Utworzono pierwsze komórki administracji państwowej, które kierowały odgruzowaniem a potem odbudową zniszczonych domów i zakładów pracy. Wznowiły działalność poczta, Sąd Grodzki, Biblioteka Publiczna i inne placówki potrzebne do funkcjonowania miasta. Odbudowano szkoły w tym gmach Gimnazjum im. Karola Miarki. Wybudowano również Miejski Dom Kultury, Ośrodek Zdrowia i kino. Odbudowa miasta trwała ponad 20 lat i uwieńczona została zdobyciem w 1969 roku przez Żory I miejsca w ogólnopolskim konkursie "Mistrza Gospodarności".
Budowa Rybnickiego Okręgu Węglowego stanowiła szansę szybkiego rozwoju miasta. W roku 1970 Żory liczyły 8875 mieszkańców i odtąd ich liczba błyskawicznie rosła.
Na obrzeżach zabytkowego miasta powstały nowe "betonowe" osiedla do wznoszenia których wielkopłytowe elementy wytwarzano w żorskiej fabryce domów oddanej do eksploatacji w 1970 roku. Rozwojowi budownictwa mieszkaniowego sprzyjał szybki wzrost liczby mieszkańców. W 1975 roku było ich 23231 a w 1985 roku 63500 osób. Większość mieszkańców utrzymywała się z pracy w nowo powstających kopalniach węgla kamiennego Jastrzębia, Żor i Suszca. Mieszkańcy Żor, których coraz więcej przybywało spoza śląska odczuwali niedostatek wiedzy o mieście. 21 lutego 1967 roku powstało Towarzystwo Miłośników Regionu Żorskiego (przemianowane później na Towarzystwo Miłośników Miasta Żory), które przez działalność oświatową i wydawniczą starało się zaspokoić społeczne zapotrzebowanie mieszkańców na wiadomości o swoim mieście.
Przełom lat siedemdziesiątych i osiemdziesiątych upływał pod znakiem wielu inwestycji unowocześniających infrastrukturę miasta. I tak w 1977 roku uruchomiono automatyczną centralę telefoniczną, dwa lata później ciepłownię miejską a w 1982 roku miejską oczyszczalnię ścieków. W związku z dalszym rozwojem budownictwa mieszkaniowego w 1980 roku powstała spółdzielnia mieszkaniowa a z początkiem 1982 roku oddano do eksploatacji kolejny zakład przemysłowy - Zakłady Tworzyw Sztucznych "Krywałd-Erg".
Dzięki budowie trasy E-16 (obecnie DK-81), prowadzącej z Gdańska do Cieszyna Żory uzyskały drogę szybkiego ruchu i możliwość częściowego wyprowadzenia ruchu tranzytowego poza miasto. Powstały nowe placówki oświatowe, handlowe, rzemieślnicze. Powołano Cech Rzemiosł Różnych i inne instytucje podnoszące rangę miasta.
Po obradach "okrągłego stołu", wyborach do sejmu w czerwcu 1989 roku oraz do samorządu terytorialnego w maju 1990 roku proces przemian przebiegał w Żorach w sposób zróżnicowany. Rozwijała się gospodarka wolnorynkowa, co najszybciej można było zauważyć w handlu. Rozpoczęła się restrukturyzacja i prywatyzacja różnych sfer gospodarki, w wyniku której kilka zakładów sprywatyzowało się. Dotyczy to m. in. Odlewni Żeliwa "Pawła", dawnego ZWUS-u, Zakładów Tworzyw Sztucznych "Krywałd Erg". Niektóre zakłady zostały zagrożone likwidacją. Przestało istnieć przedsiębiorstwo "FADOM", przekształcone w Korporację Budowlaną "FaDOM" S.A., zlikwidowano Kopalnię Węgla Kamiennego "Żory". Równocześnie powstają nowe podmioty gospodarcze o różnym profilu działalności.
Kalendarium historyczne
1272 Nadanie praw miejskich
1291 Przyłączenie do Czech
1345 Oblężenie miasta w wojnie o Śląsk
1473 Oblężenie miasta przez wojska husyckie
1473 Oblężenie miasta podczas konfliktu pomiędzy książętami Śląskimi
1526 Wstąpienie do monarchii habsburskiej
1569 Przejęcie przez protestantów świątyni katolickiej
1661 Pierwszy pożar miasta
1702 Drugi pożar miasta
11 maja 1702 Ustanowienie Święta Ogniowego
1742 Przejście Żor pod panowanie pruskie
1807 Trzeci pożar miasta
1818 Wejście do powiatu rybnickiego
1824 Oddanie wodociągu od źródła "Bagno"
1832 Oddanie Huty Waleska
1840 Wybudowanie młyna
1842 Oddanie Huty Pawła
1884 Oddanie połączenia kolejowego z Orzeszem
1888 Narodziny noblisty Otto Sterna
Koniec XIX w. Budowa utwardzonych dróg do Rybnika, Pszczyny, Orzesza
1919 Przejście pod zabór pruski po I wojnie światowej
1919,1920,1921 Powstania Śląskie
04.07.1922 Powrót do państwa polskiego
1922 Powołanie Państwowego Gimnazjum im. Karola Miarki
1922 Powołanie do życia Sądu Powiatowego
1922 Otwarcie zakładu "Minerwa"
1925 Połączenie autobusowe z Rybnikiem
1936 Oddanie połączenia kolejowego z Rybnikiem
1939 Rozpoczęcie okupacji hitlerowskiej
1943 Nagroda Nobla w dziedzinie fizyki dla Otto Sterna
19-20.01.1945 Przemarsz więźniów oświęcimskich przez Żory
1945 Czwarty pożar miasta
1945 Odzyskanie niepodległości
1969 Tytuł Mistrz Gospodarności
1999 Żory powiatem grodzkim